تولید بذر گیاهان داروئی در ایران (چالش ها و راهکارها)

سید مجتبی مدرس هاشمی¹

¹متخصص علوم و تکنولوژی بذر و مدیرعامل شرکت پاکان بذر اصفهان                                                                            

pakkanbazr@yahoo.com

چکیده

امروزه با توجه به خشکی، شوری و گرمای زیاد در کشور و همچنین عدم اقتصادی بودن پاره ای از محصولات زراعی و باغی نیازمند تغییر الگوی کشت در کشور هستیم. در این میان نقش گیاهان داروئی با عنایت بر مزیت نسبی و در مواردی اندمیک بودن آنها نقشی بی دلیل و منحصر به فرد است. امّا در راستای تولید گیاهان داروئی نقش بذر بسیار تعیین کننده است و در این میان چالش هایی برای تهیه بذر در کشور وجود دارد، چالش هایی مانند نوع ساختار بذر، عدم اهلی شدن گیاهان داروئی، عدم وجود برخی استانداردها در بذر، عدم وجود مرکز فرآوری و بسته بندی بذر، عدم وجود گیاهان داروئی، در حد رقم و عدم و دسترسی به بذور خارجی استاندارد.

در این میان باید به توجه به نیاز 10000 تنی بذر برای 500 هزار هکتارسطح زیر کشت در طی سال های آینده فکری نمود و با استفاده از فنآوری های جدید مانند پرایمینگ، پوشش دارکردن بذر، غنی سازی بذر و با درنظر گرفتن اولویت های بذر گیاهان داروئی مانند زیره سبز، آویشن، سیاهدانه، گشنیز، موسیر، رازیانه، آنغوزه، باریجه، زیره سیاه، پنیرک، مرزه، بادرنجبویه، بابونه، نعناع فلفلی، زعفران، گل محمدی، زنیان و انیسون اقدامات سریعی انجام داد تا بتوان به نتایج خوبی برای تغییر الگوی کشت نائل آمد.

واژگان كليدي: بذر، گیاهان داروئی، پوشش دار کردن، غنی سازی بذر، پرایمینگ

مقدمه

وضعیت بذر گیاهان داروئی در کشور:

حفاظت و بهره برداری از منابع اصلی آب، خاک و ذخائر ژنتیکی موجب توسعه پایدار و ایجاد امنیت غذائی می شود. امروزه مهمترین و اقتصادی ترین راه دستیابی به افزایش تولید در واحد سطح استفاده از بذور ارقام گیاهی مرغوب است که این ارقام با شرایط محدود زراعی مانند کم آبیDrought stress، گرماHeat ، سرماCold ، شوریSalinity، فقر غذائی خاک Soil Nutrient deficit ، بیماری ها Disease و آفات Pests سازگار هستند .در این میان گیاهان داروئی به دلیل اهمیت شان و داشتن مزیت نسبی در بسیاری از نقاط کشور می توانند در پروژه های تغییر الگوی کشت وارد شود. امّا برای برنامه های دراز مدت و پایدار نیاز به نهاده ها خصوصاَ بذر و نهال استاندارد و با کیفیت گیاهان داروئی است که باید با برنامه ریزی مدون آنها را تامین نمود. امّا چرخش مالی گیاهان داروئی طی سال های اخیر همواره رو به افزایش بوده و کشورهایی مانند هند، چین، آلمان، آمریکا و غیره توانسته اند در سطح بالای این حوزه باشند. همانطور که مستحضرید درسال های اخیر وزارت جهاد کشاورزی اقدام به برنامه ریزی برای کشت گیاهان داروئی در کشور نموده و 23 گونه را که شامل (زعفران، گل محمدی، زیره سبز، آویشن، شیرین بیان، حنا، وسمه، سیاهدانه، گشنیز، موسیر، رازیانه، آنغوزه، باریجه، زیره سیاه، پنیرک، مرزه، بادرنجبویه، بابونه، نعناع، نعناع فلفلی، زنیان، انیسون) را درلیست گیاهان اولویت دار برای تغییر الـگوی کشت قرار داده است امّا در این میان آنچه خودنمائی می کند تهیه مطلوبترین و بهتری بذر و ارائه یک بذر استاندارد می باشد.

اگر درصدد باشیم تا پروژه های مختلف تغییر الگوی کشت عملیاتی شود بذر مورد نیاز است و اگر بذر با کیفیت و کمیت مورد نظر قابل تهیه نباشد امکان موفقیت در این پروژه ها غیر ممکن است. امّا در طی سال های اخیر دسترسی به بذر گونه های گیاهان با کیفیت بالا در کنار ماشین آلات مدرن، بهبود کودهای شیمیائی و روش ها مناسب مبارزه با آفات و علف های هرز انقلاب اساسی برپا کرده است. صنعت بذر با گسترش توان تولید، افزایش راندمان، سرعت تولید ژنوتیپ های جدید و حفظ خلوص ژنتیکی این ارقام، نقش حیاتی بر عهده داشته که این امر سبب افزایش نیاز کشاورزان به بذر شده است. در صنعت بذر، گیاهان داروئی هم در دنیا جایگاه خوبی را دارند و بذور مختلف گیاهان داروئی در حد رقم تولید وعرضه می شود.

البته آمار صحیح و واقعی برای میزان مورد استفاده بذر گیاهان داروئی درکشور وجود ندارد، امّا می توان عددی را تخمین زد که حدوداً در طی سال های اخیر سالیانه میزان 1.500 تن بذر در گیاهان داروئی مصرف شده است. امّا خروجی بذر در طی سال های 91 تا 95 می تواند میانگین مصرف بذر در کشور را نشان می دهد. البته آمار کل تولید گیاهان داروئی داخل کشور در طی سال های 1388 از 66 هکتار زمین 65.000 تن و در سال 1398 از 156 هزار هکتار 173.000 تن بدست آمده است. در سال 1399 سطح زیر کشت 200 هزار هکتار و محصول تولید شده 270.000 تن و در سال 1400 سطح زیر کشت 235.000 هکتار و محصول تولید شده 290.000 تن می باشد.

جدول1 : سطح زیرکشت گیاهان دارویی طی سال های اخیر

در حقیقت به ازاء هر هکتار زمین یک تن محصول برداشت شده است که البته این محصولات اعم از بذر، گل، برگ، سرشاخه گلدار و ریشه خواهد بود.

امّا در شرکت پاکان بذر اصفهان  از سال 1390 لغایت 1395 میزان خروجی بذر گیاهان دارویی 123.046 کیلوگرم بوده و ارزش ریالی آن طی 5 سال مبلغ 89.125.680.000 ریال می باشد یعنی در حقیقت میانگین 6 ساله خروجی20.500 میزان می باشد و میانگین فروش طی 6 سال مبلغ14.854.280.000ریال می باشد.

امّا در طی همان سال های 91 تا 95 فروش اندام های گیاهان داروئی که در جدول شماره 2 آمده بیشترین مقدار فروش را بخود اختصاص داده است.در این جدول ملاحظه شود که در طی 5 سال فروش اندام گیاهان داروئی مجموعاً 472.454 کیلو یا حدود 480 تن اندام گیاهان داروئی بفروش رسیده که میانگین 5 ساله آن 96 تن می باشد. گیاهان با ارزشی مانند جودوسر، بابونه آلمانی، بادرنجبویه، آویشن شیرازی، کنگرفرنگی از ثبات و پایدار بهتری در فروش برخوردار بوده و لذا پیامد آن هم در خصوص بذر هم ثبات چندانی نداشته و در برخی سال ها 30 کیلو و در سال های بالای 8 تن محصول، بفروش رسیده است.

پرفروشترین بذرها طی 5 تا 6 ساله 1390 تا 1395 بذور بابونه، خارمریم، جو دوسر، زنیان، شیرین بیان، کدو طبی، گاو زبان ایرانی، گاو زبان اروپائی، بادرنجبویه، آویشن ولگار، انیسون، آنغوزه، اکیناسه، مرزنجوش و بذر مریم گلی بودند. امّا با توجه به اینکه

در سال های 1401 و 1402 بالغ بر 260.000 هکتار از اراضی زیر کشت داروئی رفته  است و میزان محصول از مرز 350.000 تن گذشته و در روزهای سال 1403 رقم 500.000 هکتار پیش بینی شده که از آن 600 تا 700 هزار تن محصول بدست آید. لذا اگر ما سال 1402 و 1403 را مدنظر قرار دادیم برای سال 1402 که 260.000 هکتار از اراضی زیر کشت قرار گیرد و اگر فرض کنیم که برای هر هکتار بطور متوسط 20 کیلوگرم بذر مصرف شود مجموعاً  5.200.000= 260.000×20 کیلو یا 5200 تن بذر لازم است و اگر در سال 1403 تا 500.000 هکتار را در نظر بگیریم 10.000.000= 500.000×20 حدود 10000 تن بذر مورد نیاز است و ما چقدر باید تلاش کنیم تا 100.00 تن بذر داروئی را با تنوع گونه ها و ارقام تولید، استحصال فرآوری و توزیع نمائیم.

جدول شماره 2: گیاهان دارویی فروخته شده طی سال های 91 تا 95

چالش های تولید بذر گیاهان داروئی در ایران:

1-ساختارمورفولوژیکی و ریخت شناسی بذور گیاهان دارویی: با توجه به اینکه بذور گیاهان داروئی با برخی از بذور زراعی تفاوت هایی دارند و در مواردی دارای زوائد بذری مانند خارها، کرک ها و غیره می باشند و این مسائل این بذرها را با دیگر بذرها متمایز می کند لذا تولید و یا تهیه این بذرها و حتی فرآوری آنها، دارای مشکلات و موانعی خواهد بود.

2-عدم اهلی شدن برخی از گیاهان داروئی که منشاء خودرو وحشی داشته ولی پاره ای از آنها هم  اهلی شده اند، لذا چون گیاهان در عرصه های طبیعی یافت می شده اند در همه جا نمی توان آنها راکشت نموده، مگر اینکه چندین سال آنها را در مناطق مختلف کشت نمود و سازگاری آنها راتست کرد و بتواند بذر مورد نظر را برای یک منطقه پیشنهاد نمود، لذا بدلیل عدم اهلی شدن، توسعه برخی از گونه های گیاهان داروئی با مشکل مواجه خواهد شد. نمونه این بذور کرفس کوهی(کلوس)Kellusia Odorotosim  و یا بن سرخ  Allium Jesdianum یا موسیر cepa. A و یا برخی گون ها Astragalus spp  می باشد.

3-عدم وجود استانداردها و دستور العمل های ملی و بین الملل مانند عدم وجود DUS یا دیسکریپتورها. در حال حاضر دستورالعمل های فنی و DUS های گیاهان داروئی وجود ندارد و اگر کسی بخواهد بذر گیاه داروئی را تحت نظر موسسه ثبت و گواهی بذر کشور تولید نماید بدلیل عدم وجد DUS ثبت و گواهی آنرا لیبل دار نمی کند در سال های اخیر با توجه به اولویت های وزارت جهاد کشاورزی در مباحث گیاهان داروئی اقدام به نگارش دیسکرپتورها نموده و 8 گیاه زیره سبز، آویشن باغی، گشنیز، گل محمدی، بابونه اروپائی، شنبلیله، زنیان و سیاهدانه در اولویت اول قرار داده اند لذا شاید بتوان طی سال های اخیر چند گیاه فوق را انتخاب و اقدام به کشت آن نمود. ( منظور از DUS ، تمایز Distinctness یکنواختی Uniformity  و پایداری Stability می باشد.(

4-عدم وجود گواهی محدود برای لیبل دار کردن بذور گیاهان داروئی در چند سال اخیر بغیر از بذوری از اول کشت تا پایان آن که تحت نظر موسسه ثبت و گواهی بذر انجام می شد و  سپس برای آنها لیبل صادر می گردیده. بنا براین بود که مزرعه فقط یکبار در طول دوره مورد بررسی قرار گیرد و سپس با توجه به گواهی سلامت و تعیین قوه نامیه و خلوص بذر بذور لیبل دار شوند. امّا متاسفانه بذورگیاهان داروئی جز این دسته بذور هم قرار نگرفته و تا کنون هم بذری تولید نشده است.

5-عدم وجود مراکز فرآوری و بسته بندی بذر گیاهان داروئی: بذورگیاهان دارویی با توجه به تنوع مورفولوژیکی که دارند و با توجه به ساختار مورفولوژیکی آنها نیازمند دستگاه های بوجاری بذر خاص هستند، زیرا بذور یا بسیار ریز هستند مانند( آویشن ها، خاکشیر، مرزه، خرفه) و یا بذور دارای زوائد خاصی هستند که بر روی پوسته بذر وجود دارد و باید پولیش روی آنها صورت گیرد تا ابتدا از سرشاخه جداشده و سپس بوجاری شوند. مراکز فرآوری و بوجاری بذر در کشور بسیار کم است و لذا عدم وجود این مراکز کار کشت گیاهان دارویی را مختل می کند.

6-عدم وجود بذور گیاهان دارویی در حد رقم: یکی از چالش های اصلی در توسعه گیاهان داروئی نداشتن رقم معین در بذرهای موجود است زیرا اگر رقم مشخص نباشد نمی توان گونه ای را بصرف گونه بودن کشت نمود. چه بسا اگر یک رقم از یک گونه را در یک محل کشت کنیم موفقیت آمیز نباشد ولی رقم دیگر موفقیت داشته باشد.

7-عدم دسترسی به بذور خارجی استاندارد

8-عدم دسترسی به مزارع تولید بذر مستقل: به این معنی که اکثر مزارع گیاهان داروئی در کشور برای تولید اندام، گل، برگ و غیره کشت می شوند و متاسفانه از همان مزرعه میزانی بذر هم استحصال می شود. مثلاً مزرعه ای با میزان تراکم بالا برای گل بابونه کشت می شود و سپس گل بابونه استحصال می شود ولی مقداری از زمین رها شده تا گل ها به بذر روند و بذرگیری انجام می شودکه این مطلب در کیفیت بذرها بسیار موثر است و موجبات کاهش عملکرد بذور را فراهم می سازد و قوه نامیه و وزن هزار دانه کاهش یافته و در مواردی بذور ریزتر و بی کیفیت تر می شوند.

9-نداشتن علف کش انتخابی برای تولید یک مورد از گونه گیاهان داروئی.

10-نداشتن سموم برای بیماری ها و آفات گیاهان داروئی.

11-عدم تضمین خرید برای تولید کنندگان بذر. سرمایه گذار و یا افراد دست اندرکار در این حوزه هیچگونه تضمینی در قبال خرید بذر و یا قیمت مشخص و معین نمی دهند.

12-عدم وجود آمار صحیح درخصوص کشت و کار گیاهان داروئی. فردی که قصد دارد بذر گیاه داروئی تولید نماید باید از حال و آینده کشت و کار گیاهان داروئی اطلاع داشته باشد تا بتواند تصمیم درستی در قبال نوع تولید خود داشته باشد، لذا بایستی آمار و اطلاعات دقیق و قابل دسترس باشد.

بنظر می رسد در کشور و در سطح استان های واجد گیاهان داروئی هیچگونه اطلاعات مستند و قابل ارائه ای وجود ندارد و نمی توان تصمیمات قطعی و مسلم و با پشتوانه ای اتخاذ نمود. لذا هر سال میزان بذری تولید شده ولی برخی از آنها فروش رفته و برخی چند سال بعد بفروش می رسد و در این میان چند سال بذور در انبار می ماند و میزان قوه نامیه و بنیه آن کاهش می یابد

بحث و نتيجه‌گيري

راهکارها و پیشنهادات:

1-لزوم تسریع در تهیه DUS ها و دستورالعمل های فنی برای تولید بذر گیاهان داروئی با اولویت گیاهان مهم.

2-استفاده از روش های جدید و متولوژی های جدید در جهت ارتقاء کمیت و کیفیت بذر گیاهان داروئی. مانند:

• غنی سازی بذر Inreachment
• پرایمینگ بذر Priming seed
• پوشش دار کردن بذر Seed coating
• پلیت کردن بذر Seed pletting

غنی سازی بذر عبارت است از افزایش غلظت عناصر غذایی مفید در موارد تولیدی ( تیمار دهی قبل از کاشت، تیمار دهی در جریان عملیات به زراعی در غنی سازی بذر به دو حالت و دو شکل غنی سازی صورت می گیرد). اول غنی سازی بذر قبل از کشت که معمولاً با مواد میکرو و یا مواد پلیمری و غیره و یا افزودن مواد در حین رشد گیاه از کاشت یا داشت و برداشت در شرکت پاکان بذر اصفهان در طی 3 سال اخیر غنی سازی بذر در مواردی صورت گرفته مانند غنی سازی بذور آویشن شیرازی، توتون، گل مغربی و غیره. جدول شماره3 غنی سازی بذر گیاهان دارویی را طی چند ساله اخیرنشان می دهد.

جدول شماره3: گیاهان دارویی غنی شده طی سال های اخیر

در بحث پرایمینگ هم تا کنون بذور جعفری، شوید، مریم گلی، گل گاوزبان با روش هیدروپرایمینگ و اسموپرایمینگ پرایم شده و نتایج آن استخراج شده و حدود 15 تا 20 درصد در سرعت جوانه زنی و حدود50% در یکنواختی سبز شدن و استقرار گیاهان موثر بوده است. امّا راهکارهای دیگری مانند راه اندازی و دستگاه های مربوط به فرآوری بذر مخصوص گیاهان داروئی را می توان توصیه نمود و یابرای سرمایه گذاری در گیاهان داروئی بایستی راهکارهای مناسب جذب سرمایه را انتخاب نمود.

منابع:

1- حجازی . ا.، 1391. فیزیولوژی گیاهی. انتشارات دانشگاه تهران.

2- ده شیری. ع.، کریمی. م.، عصاره، م ح.، حمیدی. آ. کربلائی . ز.، صفی خانی. ف ا. 1400. پوشش دهی بذر گیاه داروئی مرزه Satureja hirtensis  با مواد مختلف و انتخاب بهترین روش برای بهبود سبز شدن. پژوهش های بذر ایران . سال هشتم. شماره اول.

3- ملکی زاده تفتی. م.، توکل افشاری. ر.، مجنون حسینی. ن.، نقدی آبادی. ح ع.، مهدی زاده. ع . 1385. تاثیر آماده سازی بر جوانه زنی بذر گاو زبان در راستای بهینه سازی تولید. فصلنامه علمی پژوهش تحقیقات گیاهان داروئی و معطر ایران، ج 22، شماره 3.

4- کایلند لورنس. م. م.، ترجمه (قادری اکرم). 1387. علوم و تکنولوژی بذر. جهاد دانشگاهی مشهد.

Agrawal . P.K .D,. 1995. Techniques in seed science and technology, second edition south Asian, new Delhi 5-publisher, International Book Company Absecon. Highlands. 210 pp