نام علمی بذر گشنیز: Coriandrum sativum
درصد خلوص بذر گشنیز: ۹۴ درصد
درصد قوه نامیه بذر گشنیز: ۸۵ درصد
وزن هزاردانه بذر گشنیز: ۴/۳ گرم
تاریخچه و منشاء گشنیز
گشنیز یکی از گیاهان دارویی با ارزش می‌باشد که در صنایع داروسازی کشورهای پیشرفته مطرح بوده و در مناطق مختلف جهان و ایران کشت می‌شود.
منشاء گیاه گشنیز به درستی مشخص نمی‌باشد و در مورد گونه‌های وحشی آن نیز اطلاعات زیادی در دسترس نیست. با این وجود عد‌ه ای از پژوهشگران گشنیز را به عنوان یک گیاه وحشی تلقی کرده‌اند.
میوه گشنیز در زمان برداشت در مزرعه ریزش می‌کند، ممکن است در کشت بعدی به عنوان یک علف هرز محسوب شود.
کشت گشنیز به طور منظم از قرن شانزدهم آغاز شد و امروزه در نقاط مختلف جهان برای مصارف دارویی و غذایی کشت می‌شود. میوه و پیکره رویشی گشنیز دارای اسانس می‌باشد. بو و طعم خاص گشنیز ناشی از اسانس آن است.
از این اسانس در صنایع غذایی، بهداشتی و آرایشی، نوشابه سازی، شکلات سازی و همچنین در صنایع دارویی استفاده‌های فراوان می‌شود. تولید سالانه گشنیز در جهان، به بیش از ۲۲۰ هزار تن می‌رسد که حدود ۶۰ درصد آن را روسیه تولید می‌کند. این کشور ، سالانه ۱۰۰۰ تن اسانس گشنیز از طریق تقطیر با بخار استخراج می‌کند. مهمترین کشورهای تولید کننده گشنیز عبارتند از : روسیه، هند، ایتالیا، بلغاستان، اسپانیا، مراکش، رومانی،هلند، پاکستان، انگلستان و آمریکا.
دوره رشد گشنیز از ابتدای رویش بذر تا انتهای دوره گلدهی و تشکیل میوه، به شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد و مدت آن بین ۸۰ تا ۱۲۰ روز است.
دوره رویشی گشنیز را می‌توان به مراحل زیر تقسیم کرد :
از بدو کاشت تا سبز شدن ۱۵تا ۲۰ روز، سبز شدن تا ساقه‌دهی ۳۰ تا ۴۰ روز، از ساقه‌دهی تا گلدهی ۱۵ تا ۲۰ روز، از گلدهی تا تشکیل میوه ۱۰ تا ۲۰ روز، و بالاخره از تشکیل میوه تا رسیدن و کامل شدن آن ۲۰تا ۴۰ روز. این تقسیم بندی ثابت نیست و به عوامل اقلیمی محل رویش مانند نور، رطوبت، حرارت، نوع خاک و ... بستگی دارد.گل‌ها معمولاً در فصل بهار ( خرداد ماه ) تشکیل می‌شوند. لقاح به صورت دگرگشنی و به وسیله حشرات انجام می‌گیرد. اولین میوه‌ها در فصل تابستان(اواخر تیر ماه ) تشکیل و اواخر مرداد – اوایل شهریور میوه‌ها کامل شده و می‌رسند ( رسیدن میوه‌ها به صورت نامنظم و غیرهزمان انجام می‌گیرد).
نیازهای اکولوژیکی گشــنیز
گشنیز گیاهی نور پسند و در طول دوره رویش به مقدار زیادی نور نیازمند است. این گیاه از بدو رویش تا اواخر مرحله گلدهی به ۹۰۰ تا ۹۴۰ و مجموعاً در طول دوره رشد به ۱۴۰۰ تا ۱۵۰۰ساعت روشنایی نیاز دارد. بذرها پس از رویش قادرند تا سرمای ۸- تا ۱۰- درجه سانتی‌گراد را تحمل کنند. گیاهان در مراحل اولیه رشد یعنی در مرحله ۴ تا ۶ برگی درجه حرارت‌های بسیار پایین ( ۱۶- تا ۱۸- درجه سانتی‌گراد ) را بدون هیچ آسیبی تحمل می‌کنند. با این حال درجه حرارت مطلوب از بدو سبز شدن تا کامل شدن میوه، ۱۸ تا ۲۰ درجه سانتی‌گراد است. اگر چه بذرها در ۴ تا ۶ درجه سانتی‌گراد جوانه می‌زنند، ولی دمای مطلوب برای چوانه زنی آن‌ها ۱۲ تا ۱۵ درجه سانتی‌گراد است. گیاهان در طول رویش به چند مرحله آبیاری نیاز دارند که مهمترین آن‌ها عبارتند از ۳۵ تا ۴۵ روز، ۶۰ تا ۷۰ روز، ۸۰ تا ۹۰ روز و بالاخره ۱۰۰ تا ۱۱۰ روز پس از رویش بذرها.
بطور کلی، گشنیز برای رشد و نمو، به نور زیاد، حرارت مناسب، واد غذایی کافی و آب نسبتاً زیاد احتیاج دارد.
زراعت گشـنیز
گشنیز توسط بذر تکثیر می‌شود، مقدار بذر مصرفی برای زراعت گشنیز ۱۰ تا ۱۵ کیلوگرم در هکتار در کشت آبی ( بسته به رقم ) و ۲۵ تا ۳۵ کیلوگرم د هکتار برای کشت دیم توصیه می‌شود. قبل از کاشت، بذور را باید با دست یا پا مالش داده تا دو مزوکارپ از هم جدا شوند جوانه‌زنی بذور گشنیز در صورتی‌که میوه‌ها به صورت مصنوعی به دو مریکارپ شکسته شوند افزایش پیدا خواهد یافت که دلیل آن دسترسی بهتر دانه به آب می‌باشد و در صورتی که دو بذر یک میوه قبل از کاشت شسته شوند، در شرایط مطلوب‌تری می‌توانند رشد کنند. و سپس بذور توسط سموم قارچ‌کش ( آگروسان – جی دو در هزار ) و یا هر قارچ‌کش جیوه‌ای دیگر ضد‌عفونی گردند.
کشت به دو روش پاشیدن ( پخش کردن ) و کشت در خطوط ( شیارها ) صورت می‌گیرد که در روش اخیر فواصل ردیف ۲۰ تا ۳۰ و فواصل بوته ۱۰ سانتی‌متر مناسب می‌باشد ( ۳۵ تا ۵۵ بوته در متر مربع ). عمق کاشت را نیز نباید بیشتر از ۳ سانتی‌متر در نظر گرفت. بذور پخش شده در روش کاشت کرتی بایستی توسط شن‌کش با خاک مخلوط شوند. خیساندن بذور قبل از کاشت به مدت ۱۲ تا ۲۴ ساعت در آب سرد می‌تواند باعث تسریع در فرآیند جوانه‌زنی شود.
جوانه‌زنی بذر گیاه گشیز نسبتاً کند بوده و ممکن است ۱۰ تا ۱۵ روز طول بکشد. عمل تنک کردن بوته‌ها باید ۳۰ روز پس از جوانه‌زنی انجام شود.
متوسط عملکرد میوه ۴۰۰ تا ۵۰۰ کیلو گرم در هکتار در شرایط دیم و ۱۰۰تا ۱۲۵۰ کیلو گرم در هکتار در شرایط آبی می‌باشد. در شرایط مطلوب عملکرد میوه گشنیز ۱۷۰۰ تا ۲۲۴۰ کیلوگرم در هکتار نیز گزارش شده است.
گشنیز در طی دوره رشد به دو تا سه وجین نیاز دارد، اولین وجین و خاک‌دهی پای بوته را باید ۴۰ تا ۴۵ روز پس از کاشت انجام داد ( هنگامی که گیاهچه‌ها به خوبی از زمین خارج شده‌اند ). علف‌های هرز را می‌توان با کاربرد علف‌کش‌های پندیمتالین، فلوکلرارین ۱/۵ کیلوگرم، پروپانیل پنج تا شش یلوگرم در هکتار به تنهایی و یا با ترکیب با علف‌کش‌های پیش رویشی و پس رویشی کنترل نمود. کنترل مطلوب علف‌های هرز باعث افزایش قابل توجه در عملکرد میوه می‌شود، بیلچه زدن نیز با حفظ رطوبت خاک افزایش محصول را در پی خواهد داشت.
زراعت گشنیز در باغات میوه خطرناک می‌باشد، زیرا فیتولکسین ( Phytolexin ) درختان باعث خسارت شدید به محصول می‌شود. از آنجایی که آفات و بیماری‌های انیسون و گشنیز مشترک می‌باشد گشنیز و انیسون را نباید د تناوب با یدیگر کشت نمود.
تناوب کاشت گشنـیز:
تناوب صحیح کشت برای گشنیز، مانند سایر گیاهان یکساله خانواده چتریان، مهم است. گشنیز را باید با گیاهانی به تناوب کشت نمود که نه تنها باعث گسترش علف‌های هرز نشوند، بلکه موجبات تخریب بافت خاک را هم فراهم نکنند و از مواد و عناصر غذایی خاک نیز نکاهد. گشنیز را می‌توان با گیاهانی نظیر غلات، لوبیا سبز، فلفل و سیب زمینی به تناوب کشت نمود.
گشنیز را می‌توان ۴ تا ۵ سال متوالی در یک قطعه زمین کاشت. پس از این مدت، باید با گیاهان مناسب، به تناوب کشت شود.
اثر عوامل محیطی و زراعی بر رشد و نمو گشنیز
• نور
نور برای تولید کلروفیل و انجام فتوسنتز ضروری می‌باشد. ظاهراً شدت نور نسبتاً کم، موجب تحی فتوسنتز و نور شدید باعث از بین رفتن کلروفیل در برگ‌ها می‌شود. بر این اساس با شدت نور تا حد معین مقدار تولید کلروفیل در واحد زمان یا در واحد سطح برگ افزایش می‌یابد و کاهش نور به میزان بیشتر از آن، سبب افت کلروفیل تولیدی و نهایتاً فتوسنتز می‌شود.
رقابت برای نور را عامل افت عملکرد در توزیع نامتعادل بوته دانسته‌اند. شدت و کیفیت مناسب نور، پجه‌زنی را در گیاهان تحریک می‌نماید، تحریک پنجه‌زنی ممکن است به علت تجزیه یا ساخت هورمون گیاهی و یا افزایش قابلیت دسترسی به انرژی باشد. جوشی ( 2004 ) بیان داشت که هوای ابری در طول دوران گلدهی و مرحله میوه‌دهی گشنیز، شیوع بیماری‌ها و حمله آفات را رافزایش می‌دهد.
• دما
دمای بالا به تنهایی برای زراعت موفق گشنیز کافی نمی‌باشد. کشت دو مرتبه گشنیز در سال ( هندوستان ) نشان دهنده این است که این گیاه حساسیت زیادی به طول روز ندارد. گیاه گشنیز تا دمای ۱۵ درجه سانتی‌گراد زیر صفر زنده باقی می‌ماند. آزمایش‌های مزرعه‌ای نشان داد که گیاهانی که در مرحله روزت هستند، تحمل بالاتری نسبت به دمای پایین دارند. تیپ‌هایی از گشنیز که حالت روزت ندارند برای چند روز می‌توانند دمای صفر درجه سانتی‌گراد را تحمل کنند.
رطوبـت
رطوبت بالا باعث تأخیر در سیدگی گشنیز می‌شود اما در مراحل اولیه رشد به آب زیادی احتیاج دارد که پس از مرحله طویل شدن ساقه مقاومت گیـاه به خشکی، افزایش چشمگیری پیدا می‌کند.
عوامل خاکی
گشنـیز را به دو صورت آبی و دیم می‌توان کشت کرد، در کشت آبی، این گیاه تقریباً در همه تیپ‌های خا رشد می‌کند، مشروط بر اینکه به اندازه کافی کود دامی به کار برده شود. در شرایط دیم از کود دامی در خاک‌های سنگین برای افزایش ظرفیت نگهداری آب در خاک استفاده می‌شود. گشنیز در خاک‌های سیاه، سنگین، رسی و غنی از سیلت با زهکش مناسب و رطوبت مناسب بهتر رشد می‌کند.
خاک‌های شور، قلیایی و شنی مناسب زراعت گشنیز نمی‌باشند. خاک مناسب برای زراعت گشنیز خاک شنی سیلتی یا یک خاک با حاصلخیزی بالا می‌باشد.
